Tác giả: Daniel Esparza
Chuyển ngữ: Phil. M. Nguyễn Hoàng Nguyên
Nguồn: Aleteia (25/6/2023)

Việc gán cho 10 thế kỷ lịch sử là “đen tối” là một đánh giá không đánh giá đúng về mức độ phức tạp và đa dạng của xã hội thời Trung cổ. 

Thời Trung cổ, kéo dài từ thế kỷ thứ V đến thế kỷ XV, thường được gọi là “Thời kỳ đen tối” – một thuật ngữ phần nào có vẻ xúc phạm. Việc quy gán này nổi lên trong thời Phục hưng và phần lớn chịu ảnh hưởng của các tác giả, nghệ sĩ và nhà tư tưởng, những người muốn làm nổi bật sự khác biệt giữa thời đại của chính họ - một thời đại mà họ hiểu là sự hồi sinh của văn hóa Hy Lạp và Roma cổ đại - và các thế kỷ trước. Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là việc gán cho 10 thế kỷ lịch sử là “đen tối” là một đánh giá chủ quan, chịu ảnh hưởng nặng nề của định kiến và thành kiến, đồng thời không đánh giá đúng mức độ phức tạp và đa dạng của xã hội thời Trung cổ, đặc biệt là vì một khoảng thời gian dài như vậy không thể đơn giản là gộp lại dưới một phạm trù duy nhất. 

Petrarch, học giả và nhà thơ nổi tiếng người Ý của thế kỷ XIV, đã đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành nhận thức tiêu cực này về thời Trung cổ - nhưng đó có phải là ý định của ông hay không thì lại là một câu hỏi khác. Như đã thấy trên Medievalists.net rằng một người sống trong “thời kỳ đen tối” hoặc trong “thời đại ánh sáng” “là một phép ẩn dụ dễ dàng để giải thích rằng bạn đang sống trong thời kỳ tốt hay xấu”. Petrarch đã sử dụng phép ẩn dụ nói trên khi so sánh thời Cổ đại Hy Lạp - Roma và Hậu Cổ đại với thời đại của chính ông, “và nhận thấy rằng ông không hài lòng lắm với tình thế ngày nay”. Trong một tác phẩm của mình, ông viết: 

Số phận của tôi là sống giữa những cơn bão mang tính thay đổi và khó hiểu. Nhưng có lẽ đối với bạn, nếu như tôi hy vọng và mong muốn bạn sẽ sống lâu sau tôi, sẽ có một thời đại tốt đẹp hơn. Giấc ngủ quên này sẽ không kéo dài mãi mãi. Khi bóng tối đã bị xua tan, con cháu của chúng ta có thể trở lại trong ánh hào quang thuần khiết trước đây. 

Rõ ràng, sự hiểu biết của Petrarch về thời đại của chính ông bị ảnh hưởng sâu sắc bởi sự ngưỡng mộ của ông đối với những thành tựu của Hy Lạp và Roma cổ đại; do đó, ông coi thời đại của mình là thời kỳ suy tàn và dốt nát khi so sánh nó với những thành tựu trí tuệ của thế giới cổ đại một cách bất tương xứng. 

Tuy nhiên, điều cần thiết là phải nhận ra rằng lối diễn tả có phần tiêu cực này về thời Trung Cổ phần lớn là một sự phóng đại. Các nhà tư tưởng thời Phục hưng có xu hướng lý tưởng hóa quá khứ xa xưa, coi đó là thời kỳ hoàng kim của trí tuệ và sự tinh tế về văn hóa, điều này không nhất thiết phải như vậy. Ngược lại, họ coi thời Trung cổ là thời kỳ trì trệ về trí tuệ, chủ nghĩa giáo điều tôn giáo và lạc hậu về mặt xã hội, nhắm mắt làm ngơ trước sự thật (hiển nhiên) rằng thời kỳ Phục hưng không tự nhiên mà có. 

Sự thiên vị chống lại thời Trung cổ có thể là do một số yếu tố. Ví dụ, các nhà tư tưởng thời Phục hưng có sự tiếp cận một cách hạn chế vào các nguồn văn học và lịch sử của thời Trung cổ, điều này góp phần vào việc thiếu hiểu biết và thiếu sự trân trọng đối với những thành tựu của 10 thế kỷ này. Ngoài ra, thời kỳ Phục hưng được đánh dấu bằng mong muốn tạo khoảng cách với thời đại trước, và việc làm mất uy tín của thời Trung cổ nhằm mục đích nhấn mạnh sự vượt trội về văn hóa và trí tuệ được cho là của cuối thế kỷ XV và XVI. Nhưng chủ yếu, xung đột tôn giáo và căng thẳng giữa Giáo hội Công giáo và các phong trào Tin lành mới nổi trong thời kỳ Phục hưng đã thúc đẩy sự chỉ trích về thời Trung cổ.

Tuy nhiên, để đảm bảo tính chính xác của lịch sử, việc thách thức nhận thức thiên vị này về thời Trung cổ là rất quan trọng. Mặc dù đúng là thời đại này có nhiều khó khăn, nhưng đó cũng là thời kỳ của những thành tựu vĩ đại về trí tuệ, nghệ thuật và văn hóa. Thời Trung cổ chứng kiến sự phát triển của các trường đại học, việc bảo tồn và lưu truyền các bản văn cổ điển, những tiến bộ trong kiến trúc và kỹ thuật, và sự phát triển rực rỡ của nghệ thuật Gothic. Trên thực tế, nếu không có công việc cần mẫn của những người ghi nhận và sao chép thời Trung cổ, thì các học giả thời Phục hưng sẽ khó biết đến bất kỳ nhà tư tưởng Roma hay Hy Lạp nào.